Πρόσφατη αναφορά με την υπογραφή του Luis Moreno Ocampo -ο ιδρυτής και επικεφαλής εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (2003-2012)- κατέληξε στο συμπέρασμα ότι βρίσκεται σε εξέλιξη γενοκτονία εναντίον 120.000 Αρμενίων που ζουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μια de facto αυτόνομη περιοχή που βρίσκεται στο Αζερμπαϊτζάν, γνωστή και ως Αρτσάχ.
Η εν λόγω γενοκτονία δεν σχετίζεται με κρεματόρια ή επιθέσεις με μαχαίρια, αλλά με αποκλεισμό των τροφίμων, του πετρελαίου, των φαρμάκων και άλλων βασικών αγαθών από μια προστατευόμενη ομάδα, η οποία θα πρέπει να θεωρηθεί γενοκτονία σύμφωνα με το άρθρο ΙΙ (γ) της Σύμβασης για τη Γενοκτονία, το οποίο αφορά την «εσκεμμένη επιβολή στην ομάδα συνθηκών ζωής που υπολογίζονται για να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της».
Είναι καιρός οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες παγκόσμιες δυνάμεις να δράσουν. Υπάρχουν διαθέσιμοι τρόποι τόσο για να σταματήσει η τρέχουσα κατάσταση όσο και για να επιδιωχθεί η δικαιοσύνη και η απόδοση ευθυνών.
Το background του αποκλεισμό του στρατηγικού διαδρόμου Λατσίν
Το πρωινό της 12ης Δεκεμβρίου 2022, άτομα χωρίς επίσημους δεσμούς με τον κρατικό μηχανισμό του Αζερμπαϊτζάν απέκλεισαν τον διάδρομο Λατσίν, έναν ορεινό δρόμο 5 χιλιομέτρων που συνδέει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την Αρμενία, αποκλείοντας την πρόσβαση σε τρόφιμα, ιατρικές προμήθειες και άλλα είδη πρώτης ανάγκης για τους 120.000 Αρμένιους που ζουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Στη συνέχεια, στις 22 Φεβρουαρίου 2023, το Διεθνές Δικαστήριο (ΔΔΔ), το οποίο εξετάζει επί του παρόντος την υπόθεση διαμάχης Αρμενία – Αζερμπαϊτζάν που σχετίζεται με τη Διεθνή Σύμβαση για την εξάλειψη κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων, έκανε δεκτό το αίτημα της Αρμενίας για την ένδειξη προσωρινών μέτρων και διέταξε το Αζερμπαϊτζάν να «λάβει όλα τα μέτρα που έχει στη διάθεσή του για να διασφαλίσει την ανεμπόδιστη κυκλοφορία προσώπων, οχημάτων και φορτίων κατά μήκος του διαδρόμου Λατσίν και προς τις δύο κατευθύνσεις».
Στις 23 Απριλίου, οι δυνάμεις ασφαλείας του Αζερμπαϊτζάν εγκατέστησαν ένα σημείο ελέγχου που μπλόκαρε εν μέρει το διάδρομο Λατσίν, ισχυριζόμενες ότι εκτελούσαν τη διαταγή του Δικαστηρίου. Ωστόσο, στις 15 Ιουνίου, το Αζερμπαϊτζάν κλιμάκωσε την κατάσταση, σφραγίζοντας πλήρως τον διάδρομο Λατσίν – τη μοναδική πρόσβαση μεταξύ της πρωτεύουσας της περιοχής, Stepanakert, και της Αρμενίας. Έκτοτε, το Αζερμπαϊτζάν απαγόρευσε στη Διεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ) και στις ρωσικές ειρηνευτικές δυνάμεις να παραδίδουν ανθρωπιστική βοήθεια. Στις 6 Ιουλίου, το Δικαστήριο επαναβεβαίωσε τη διαταγή του της 22ας Φεβρουαρίου, αλλά το Αζερμπαϊτζάν δεν έχει συμμορφωθεί.
Όσα ισχύουν σύμφωνα με το άρθρο ΙΙ (γ) της Σύμβασης για τη Γενοκτονία
Πολλοί μπορεί να μη σκέφτονται ότι η στέρηση τροφίμων και βασικών προμηθειών ή ο αποκλεισμός από μόνος του ξεπερνά το όριο της γενοκτονίας, αλλά τέτοιες ενέργειες μπορούν σίγουρα να χαρακτηριστούν ως «συνθήκες ζωής που υπολογίζονται για να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή» μιας ομάδας, όπως απαιτείται από το άρθρο ΙΙ της Σύμβασης για τη Γενοκτονία. Πρόσφατα, η Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Νότιο Σουδάν επισήμανε τις τεχνικές λιμοκτονίας ως πιθανή ένδειξη γενοκτονίας.
Κάποιοι μπορεί επίσης να μην πιστεύουν ότι η προσπάθεια να επιφέρει αυτές τις συνθήκες για ένα μόνο μέρος μιας ομάδας (δηλαδή, μόνο για τους Αρμένιους στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όχι για ολόκληρο τον αρμενικό πληθυσμό) συνιστά γενοκτονία, αλλά η Σύμβαση για τη Γενοκτονία απαντά και σε αυτό. Το άρθρο ΙΙ της Σύμβασης ορίζει σαφώς τη γενοκτονία ως «πράξεις που διαπράττονται με πρόθεση να καταστραφεί, εν όλω ή εν μέρει, μια εθνική, εθνοτική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα, ως τέτοια».
Αν και στηρίζεται σε διαφορετικό σύνολο κρατικών υποχρεώσεων, η απόφαση του ΔΕΚ τον Φεβρουάριο επιβεβαίωσε την ύπαρξη των ουσιωδών στοιχείων της γενοκτονίας που ορίζονται στο άρθρο ΙΙ (γ) της Σύμβασης για τη Γενοκτονία: «Σκόπιμη επιβολή στην ομάδα συνθηκών ζωής που υπολογίζονται για να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της». Τα προκαταρκτικά πορίσματα του Δικαστηρίου θεώρησαν “εύλογο” ότι ο αποκλεισμός του διαδρόμου Λατσίν παρήγαγε πραγματικό και άμεσο κίνδυνο για την υγεία και τη ζωή μιας εθνοτικής ομάδας, συγκεκριμένα των Αρμενίων που ζουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Ο αποκλεισμός αναγνωρίζεται από τον πρόεδρο Αλίεφ και, αξιόπιστες αναφορές δείχνουν ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ έχει ξεμείνει από τρόφιμα και ότι βασικά αγαθά και υπηρεσίες, όπως καύσιμα και φάρμακα, καθίστανται -αν δεν είναι ήδη- απρόσιτα. Μια ομάδα τεσσάρων εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ, συμπεριλαμβανομένων τριών ειδικών εισηγητών, απηύθυνε στις 7 Αυγούστου έκκληση στην κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν να άρει τον αποκλεισμό. «Ο αποκλεισμός, παρεμποδίζοντας τον μοναδικό δρόμο που συνδέει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την Αρμενία τους τελευταίους επτά μήνες, έχει αφήσει τον πληθυσμό να αντιμετωπίζει οξείες ελλείψεις σε βασικά είδη διατροφής, φάρμακα και προϊόντα υγιεινής, έχει επηρεάσει τη λειτουργία των ιατρικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και έχει θέσει σε σημαντικό κίνδυνο τη ζωή των κατοίκων -ιδιαίτερα των παιδιών, των ατόμων με αναπηρία, των ηλικιωμένων, των εγκύων και των ασθενών-».
Η υποχρέωση των συμβαλλομένων κρατών στη Σύμβαση για τη Γενοκτονία να προλαμβάνουν τις θηριωδίες
Το Διεθνές Δικαστήριο απεφάνθη το Φεβρουάριο του 2007 στην υπόθεση Βοσνία και Ερζεγοβίνη κατά Σερβίας και Μαυροβουνίου ότι τα κράτη-μέλη της Σύμβασης για τη Γενοκτονία έχουν την υποχρέωση να προλαμβάνουν και να τιμωρούν το έγκλημα αυτό. Στην υπόθεση αυτή, το ΔΔΔ αποφάσισε ότι τα κράτη δεν πρέπει να περιμένουν μέχρι να αρχίσει η διάπραξη της γενοκτονίας: το νόημα της υποχρέωσης είναι να αποτρέψουν ή να επιχειρήσουν να αποτρέψουν την πράξη πριν από την πραγματοποίησή της.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αποκλεισμός έχει συζητηθεί από τους πολιτικούς ηγέτες -ακόμη και από τους εμπειρογνώμονες του ΟΗΕ- μόνο ως «ανθρωπιστικό πρόβλημα», χωρίς να αναλύονται οι γενοκτονικές συνθήκες που μπορεί να περιβάλλουν το γεγονός. Για παράδειγμα, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Antony J. Blinken, μίλησε με τον Aliyev στις 29 Ιουλίου και εξέφρασε βαθιά ανησυχία για την ανθρωπιστική κατάσταση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τονίζοντας «την ανάγκη όλα τα μέρη να διατηρήσουν τη θετική δυναμική των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων».
Ωστόσο, το καθήκον πρόληψης της γενοκτονίας δεν απαιτεί απόδειξη ότι ο αποκλεισμός του Λατσίν προκάλεσε την πραγματική «φυσική καταστροφή» των μελών της προστατευόμενης ομάδας. Σύμφωνα με το άρθρο ΙΙ (γ) της Σύμβασης για τη Γενοκτονία, η δημιουργία των συνθηκών είναι το ουσιώδες στοιχείο του εγκλήματος. Σε παρόμοιο συμπέρασμα σχετικά με το έγκλημα πολέμου της πείνας κατέληξε το 2020 η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Νότιο Σουδάν, η οποία δήλωσε ότι «το έγκλημα της πείνας δεν απαιτεί να πεθάνουν τα θύματα από πείνα, αλλά μόνο να στερηθούν σκόπιμα αντικείμενα απαραίτητα για την επιβίωσή τους».
Αντίθετα, το καθήκον πρόληψης απαιτεί από τα κράτη να αναλάβουν άμεση δράση για να σταματήσουν έναν αποκλεισμό που μπορεί να οδηγήσει σε γενοκτονία ή να αποτελεί η ίδια γενοκτονία – στην προκειμένη περίπτωση, να αποκατασταθεί η παροχή βασικών αγαθών και υπηρεσιών στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Δεν υπάρχουν κεντρικές διεθνείς αρχές αρμόδιες για τη λήψη τέτοιων μέτρων. Και όπως έχουμε δει μέχρι σήμερα, μια απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου για τη γενοκτονία, ή στοχευμένες κυρώσεις και άλλα κλασικά διπλωματικά εργαλεία, δεν θα είναι αρκετά γρήγορα ή δυναμικά για να αλλάξουν τη συμπεριφορά του Αζερμπαϊτζάν ή τις φυσικές συνθήκες των Αρμενίων που βρίσκονται σε κίνδυνο.
Βραχυπρόθεσμα, η εφαρμογή του καθήκοντος πρόληψης θα εξαρτηθεί από την πολιτική βούληση των κρατών που ήδη εργάζονται για τη διαχείριση και την επίλυση της σύγκρουσης. Η Ρωσία, η οποία είναι υπεύθυνη για τη διατήρηση της ειρήνης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, και οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες προωθούν τις διαπραγματεύσεις μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, είναι κράτη-μέλη της Σύμβασης για τη Γενοκτονία, όπως και όλα τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι μοναδικά εξοπλισμένα με διπλωματικούς και υλικούς πόρους για να αναγκάσουν το Αζερμπαϊτζάν να άρει τον αποκλεισμό. Επιπλέον, οι εντάσεις σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία δεν θα πρέπει να οδηγήσουν τους Αρμένιους να γίνουν παράπλευρα θύματα.
Στο βιβλίο της «Ένα πρόβλημα από την κόλαση», η Σαμάνθα Πάουερ περιέγραψε πώς οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ έχουν ξανά και ξανά αποφύγει την ευθύνη τους να αποτρέψουν ή να σταματήσουν τις γενοκτονίες, επειδή τα συμφέροντα της Αμερικής δεν θεωρούνταν ότι κινδύνευαν. Χρειάστηκε να περάσουν 106 χρόνια, αλλά ο Τζο Μπάιντεν έγινε ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ που χαρακτήρισε ως γενοκτονία τα γεγονότα του 1915 που διαπράχθηκαν από τις οθωμανικές αρχές, όταν 1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι απελάθηκαν, σφαγιάστηκαν ή οδηγήθηκαν στο θάνατο σε μια εκστρατεία εξόντωσης. Τώρα, ακόμα μία γενοκτονία βρίσκεται σε εξέλιξη εναντίον 120.000 Αρμενίων που ζουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και οι οποίοι ευτυχώς είναι ακόμα ζωντανοί. Είναι καιρός οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες παγκόσμιες δυνάμεις να δράσουν. Υπάρχουν διαθέσιμοι τρόποι τόσο για να σταματήσουν οι συνθήκες γενοκτονίας που επιβάλλονται, όσο και για να επιδιώξουν τη δικαιοσύνη και την απόδοση ευθυνών.
Ο Υπουργός Εξωτερικών Μπλίνκεν, ειδικότερα, έχει τη δύναμη και την εξουσία να ηγηθεί μιας συλλογικής αντίδρασης. Το 2022, εξήγησε στο Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ ότι μία από τις αρμοδιότητές του «είναι να καθορίζει, εξ ονόματος των Ηνωμένων Πολιτειών, αν έχουν διαπραχθεί θηριωδίες. Πρόκειται για μια τεράστια ευθύνη την οποία παίρνω πολύ σοβαρά, ιδίως δεδομένης της ιστορίας της οικογένειάς μου». Εντόπισε επίσης την πρόθεση καταστροφής μιας ομάδας και τη ρητορική μίσους ως μέρος της πορείας προς τη γενοκτονία στην περίπτωση των Ροχίνγκια στη Βιρμανία/Μιανμάρ, δηλώνοντας ότι αντικατοπτρίζει με πολλούς τρόπους την πορεία προς το Ολοκαύτωμα και άλλες γενοκτονίες.
Με μια παρόμοια πορεία προς τη γενοκτονία κατά των Αρμενίων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ να είναι σαφώς εμφανής, είναι καιρός για τον Μπλίνκεν να κάνει τα λόγια πράξη. Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ António Guterres εξέφρασε τη βαθιά του ανησυχία για την επιδείνωση της κατάστασης και ζήτησε να ληφθούν επείγοντα μέτρα για τη διευκόλυνση της πρόσβασης για την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία, τα μέλη της ΕΕ, άλλα κράτη-μέλη της Σύμβασης για τη Γενοκτονία και όλα τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ, έχουν μια ιστορική ευκαιρία να πράξουν το ίδιο και να σταματήσουν τον τραγικό κύκλο της καταστροφής του αρμενικού λαού. Το παράθυρο για την εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων πρόληψης κλείνει γρήγορα. Τα κράτη πρέπει να δράσουν τώρα.
